W okresie okupacji niemieckiej ziem polskich, podczas II wojny światowej Zamojszczyzna wchodziła w skład utworzonego przez III Rzeszę Generalnego Gubernatorstwa (X 1939 r). Dalsze sukcesy wojsk niemieckich na frontach II wojny światowej w latach 1939 – 42 zachęciły niemieckie władze okupacyjne na ziemiach polskich do podjęcia próby realizacji Generalplan Ost (generalnego planu wschodniego). Plan ten zakładał budowę wschodnich rubieży III Rzeszy, wzdłuż linii: kraje bałtyckie ( Estonia, Łotwa, Litwa) – wschodnie obszary Polski – Siedmiogród. Z obszarów tych miała być wysiedlona ludność słowiańska (gł. na Syberię), a w jej miejsce nasiedlona ludność pochodzenia niemieckiego z różnych obszarów Europy (min. Besarabii, Bukowiny, Bośni, Lotaryngii, terenów ZSRR). Propagatorem tej akcji był szef SS i Policji w Dystrykcie Lubelskim O. Globocnik. Opracował on i zaproponował najwyższym władzom III Rzeszy plan rozpoczęcia realizacji generalnego planu wschodniego w dystrykcie lubelskim. Wizytujący w lipcu 1941 r dystrykt lubelski H. Himmler zatwierdził Zamość i Zamojszczyznę jako miejsce niemieckiej akcji przesiedleńczo – osadniczej. Zamojszczyznę wybrano z uwagi na urodzajne ziemie i fakt propagandowy – doszukano się osadnictwa niemieckiego na tych terenach z przełomu XVIII i XIX w.
Próbne – sondażowe wysiedlenia przeprowadzono 6-25 listopada 1941 r. wysiedlając 6 wsi (Huszczka Mała i Duża, Wysokie, Bortatycze, Białobrzegi). Wysiedlenie tych miejscowości i nasiedlenie kolonistów związane było z koniecznością synchronizacji współdziałania niemieckich struktur przewidzianych do przeprowadzenia wysiedleń. Należy pamiętać, że Niemcy posiadali już doświadczenie w przeprowadzaniu podobnych akcji. Od 1939 r dokonali przesiedleń z zachodnich obszarów Polski (Kraj Warty, Pomorze, Śląsk), w Słowenii i Lotaryngii. Zamojszczyznę podporządkowano Centrali Przesiedleńczej dla Kraju Warty i GG z siedzibą w Łodzi ( kierował H. Krumey) w Zamościu utworzono filię Centrali przesiedleńczej na czele której stanął G. Hutte, któremu podporządkowano utworzony w 1942 r ( w miejscu obozu jeńców radzieckich) Obóz Przejściowy dla Wysiedlanej Ludności Zamojszczyzny przy zbiegu ulic S. Okrzei i J. Piłsudskiego, którego komendantem został A. Schȕtz. Całość akcji nadzorowali najwyżsi urzędnicy III Rzeszy i GG, min. szef SS i Policji w GG – Krȕger oraz współpracownik H. Himmlera z RSHA – Gunther.
Plan niemiecki zakładał, że akcja rozpocznie się po zakończeniu zbiorów płodów rolnych. W miejsce wysiedlanej ludności polskiej miała być nasiedlona ludność pochodzenia niemieckiego. Wysiedleni Polacy mieli być kierowani do obozów przejściowych w Zamościu, oraz w Zwierzyńcu (od 1943 r). W obozach tych dokonywano segregacji ludności wysiedlonej wg następujących kategorii:
I – osoby nadające się do zniemczenia gł. dzieci, nordyckich cechach rasowych. które kierowano do specjalnego obozu w Łodzi
II – osoby zdolne do pracy przymusowej w Rzeszy
III – osoby zatrudnienie w przedsiębiorstwach niemieckich na terenie GG – specjaliści, rzemieślnicy
IV – dzieci i osoby powyżej 60 lat, przesiedlenie do innych wiosek poza obszar Zamojszczyzny.
V – osoby przeznaczone do eksterminacji w obozach zagłady – Oświęcim, od 1943 Majdanek (z uwagi na działalność w konspiracji, przynależność rasową )
Akcję rozpoczęto 27 XI 1942 r od wysiedleń Skierbieszowa i okolicznych wiosek. Pierwszy etap miał trwać do wiosny 1943 r. Niemcy zamierzali wysiedlić ok. 110 – 140 tys. mieszkańców Zamojszczyzny. Od początku wysiedlenia przekształciły się w akcje o charakterze pacyfikacyjnym, na porządku dziennym były egzekucje przeprowadzane w celu zastraszenia miejscowej ludności i wyeliminowania ewentualnego oporu. Dramatycznym przykładem może być los wsi Kitów gdzie 4 XII 1942 r Niemcy rozstrzelali 165 mieszkańców. Działania Niemców doprowadziły do podjęcia przez ludność Zamojszczyzny zarówno czynnego jak i biernego oporu. Polskie organizacje konspiracyjne działające na Zamojszczyźnie, Armia Krajowa i Bataliony Chłopskie samorzutnie przeszły do obrony wysiedlanej ludności. Ludność opuszczała wioski niszcząc plony, inwentarz, zabudowania gospodarcze. 15 XII 1942 r przybył na Zamojszczyznę KG BCH płk. Franciszek Kamiński i zapoznawszy się z sytuacją, wspólnie z miejscowymi dowódcami (min. E. Michońskim, F. Bartłomowiczem, W. Wyłupkiem, F. Madejem) podjął decyzje o rozpoczęciu walki zbrojnej. Natomiast KG AK gen. Stefan Rowecki „Grot” rozkazem nr 77/42 z 24 XII 1942 r polecił podjęcie walki z okupantem, komendantowi Inspektoratu Zamojskiego AK mjr Edwardowi Markiewiczowi „ Kalina”.
Polskie organizacje konspiracyjne przeszły do wzmożonej walki z okupantem niemieckim.
- Wywiad AK zdobył mapę wysiedleń co pozwoliło ostrzegać ludność wsi przewidzianych do wysiedlenia
- Atakowano nasiedlone kolonistami niemieckimi polskie wsie Siedliska, Nawóz, Janówka
- AK w ramach akcji „Wieniec II” przeprowadziła ok 60 akcji zbrojnych. Atakowano transport kolejowy stacje kolejowe w Cześnikach, Zwierzyńcu, Suścu, Ruskich Piaskach, likwidowano konfidentów. atakowano posterunki i patrole niemieckie
- Oddziały Specjalne BCH por. Mary – Meyera, A Wróbla, J. Kędry, Cz. Abramowicza stoczyły bitwy w obronie wysiedlanej ludności Zamojszczyzny pod Wojdą 30 XII 1942 r i Zaborecznem i Różą 1-2 II 1943 r , natomiast oddziały AK pod Lasowcami i Długim Kątem w 1943 r
Działalność ruchu oporu absorbowała znaczne siły niemieckie, uniemożliwiając ich użycie do akcji wysiedleńczej, a intensywność działań była tak znaczna, że sami Niemcy nazwali toczące się walki – POWSTANIEM.
Opór ludności Zamojszczyzny doprowadził do wstrzymania akcji wysiedleńczej w marcu 1943 r Niemcy zdołali wysiedlić 117 wsi i ująć 51 tys. ich mieszkańców. Nasiedlono ok. 9 tys. kolonistów pochodzenia niemieckiego. O wstrzymaniu akcji zdecydowały także względy ekonomiczne tj. konieczność wykonania wiosennych prac polowych na rzecz gospodarka Niemiec. O. Globocnik wiosną 1943 r rozpoczął przygotowania do akcji o charakterze pacyfikacyjno-wysiedleńczym. Akcja o kryptonimie „Wehrwolf” miała na celu nie tylko kontynuację wysiedleń ale także rozbicie polskiego ruchu oporu. W tym celu Niemcy skoncentrowali ok. 30 tysięcy żołnierzy, żandarmerii i
II etap wysiedleń trwał od 23 VI do 15 VIII 1943 r. Niemcy dokonali pacyfikacji i wysiedleń ok. 190 wsi. Najtragiczniejszy los spotkał mieszkańców Szarajówki, w której Niemcy spalili żywcem 58 kobiet i dzieci, oraz miejscowość Sochy, która została zbombardowana i spalona, a 183 mieszkańców zamordowano.
Pomimo użytych sił i środków Niemcy zostali zmuszeni do przerwania akcji. (Obóz Przejściowy w Zamościu działał jeszcze do I 1944 r. ) był to wynik :
- Oporu ludności
- Działań ruchu oporu
- Klęsk wojsk niemieckich na frontach II wojny światowej – Stalingrad, Kursk, klęska wojsk niemieckich w Afryka Pn.
- Konieczności zapewnienia bezpieczeństwa na zapleczu frontu wsch., oraz linii komunikacyjnych
Łącznie Niemcy wysiedlili całościowo lub częściowo w okresie od XI 1941 do VIII 1943 r 297 wsi ze 110 tys. (tj. ok. 25%) mieszkańców. Nasiedlili 12 tys. kolonistów pochodzenia niemieckiego. Najdramatyczniejszy był los 30 tys. wysiedlonych dzieci, z których ok. 8 tys. zmarło, ok. 10 tys. wywieziono do Niemiec w celu germanizacji, a ok.12 tys. uratowała ludność polska regionu siedleckiego, Warszawy i Pomorza.