AKCJA WYSIEDLEŃCZO – PACYFIKACYJNA NA ZAMOJSZCZYŹNIE 1942 – 43

W okresie okupacji niemieckiej ziem polskich, podczas II wojny światowej Zamojszczyzna wchodziła w skład utworzonego przez III Rzeszę Generalnego  Gubernatorstwa (X 1939 r). Dalsze sukcesy wojsk niemieckich na frontach II wojny światowej w latach 1939 – 42  zachęciły niemieckie władze okupacyjne na ziemiach polskich do podjęcia próby realizacji Generalplan Ost (generalnego planu wschodniego). Plan ten zakładał budowę wschodnich rubieży  III  Rzeszy, wzdłuż linii: kraje bałtyckie ( Estonia, Łotwa, Litwa) – wschodnie obszary Polski  – Siedmiogród. Z obszarów tych miała być wysiedlona ludność słowiańska (gł. na Syberię), a w jej miejsce nasiedlona ludność pochodzenia niemieckiego z różnych obszarów Europy (min. Besarabii, Bukowiny, Bośni, Lotaryngii, terenów ZSRR). Propagatorem tej akcji był szef SS i Policji w Dystrykcie Lubelskim  O. Globocnik. Opracował on i zaproponował  najwyższym władzom III Rzeszy plan rozpoczęcia  realizacji generalnego planu wschodniego w dystrykcie lubelskim.  Wizytujący w lipcu 1941 r  dystrykt  lubelski  H. Himmler   zatwierdził  Zamość i Zamojszczyznę jako miejsce  niemieckiej akcji przesiedleńczo – osadniczej. Zamojszczyznę wybrano z uwagi na urodzajne ziemie i fakt propagandowy  –  doszukano się osadnictwa niemieckiego na tych terenach z przełomu XVIII i XIX w.

Próbne – sondażowe wysiedlenia przeprowadzono 6-25 listopada 1941 r.  wysiedlając 6 wsi (Huszczka Mała i Duża, Wysokie, Bortatycze, Białobrzegi). Wysiedlenie tych miejscowości i nasiedlenie kolonistów związane było z  koniecznością  synchronizacji współdziałania niemieckich struktur przewidzianych do przeprowadzenia  wysiedleń. Należy pamiętać, że Niemcy posiadali już doświadczenie w przeprowadzaniu podobnych akcji. Od 1939 r dokonali przesiedleń z zachodnich obszarów Polski (Kraj Warty, Pomorze, Śląsk), w Słowenii i Lotaryngii. Zamojszczyznę  podporządkowano Centrali Przesiedleńczej dla Kraju Warty i GG  z siedzibą w Łodzi ( kierował H. Krumey)  w Zamościu utworzono filię Centrali przesiedleńczej na czele której stanął G. Hutte, któremu podporządkowano  utworzony w 1942 r ( w miejscu  obozu jeńców radzieckich)  Obóz Przejściowy dla Wysiedlanej Ludności Zamojszczyzny przy zbiegu ulic S. Okrzei i J. Piłsudskiego, którego komendantem został A. Schȕtz.  Całość akcji nadzorowali najwyżsi urzędnicy  III Rzeszy i GG, min. szef SS i Policji w GG  – Krȕger oraz współpracownik H. Himmlera z RSHA   – Gunther.

Plan niemiecki zakładał,  że akcja rozpocznie się  po zakończeniu zbiorów płodów rolnych. W miejsce wysiedlanej ludności polskiej miała być nasiedlona ludność pochodzenia niemieckiego. Wysiedleni Polacy mieli być kierowani do obozów  przejściowych w Zamościu, oraz w Zwierzyńcu (od 1943 r).  W obozach tych dokonywano segregacji ludności wysiedlonej wg  następujących kategorii:

I – osoby nadające się do zniemczenia gł. dzieci, nordyckich cechach rasowych. które kierowano do specjalnego obozu w Łodzi

II – osoby zdolne do pracy przymusowej w Rzeszy

III – osoby zatrudnienie w przedsiębiorstwach niemieckich na terenie GG – specjaliści, rzemieślnicy

IV – dzieci i osoby powyżej 60 lat, przesiedlenie do innych wiosek  poza obszar Zamojszczyzny.

V – osoby przeznaczone do eksterminacji w obozach zagłady – Oświęcim, od 1943 Majdanek  (z uwagi na działalność w konspiracji, przynależność rasową )

Akcję rozpoczęto 27 XI 1942 r od wysiedleń Skierbieszowa i okolicznych wiosek. Pierwszy etap miał trwać do wiosny 1943 r. Niemcy  zamierzali wysiedlić ok. 110 – 140 tys. mieszkańców Zamojszczyzny. Od początku wysiedlenia przekształciły się w akcje o charakterze pacyfikacyjnym, na porządku dziennym były egzekucje przeprowadzane w celu zastraszenia miejscowej ludności i wyeliminowania ewentualnego oporu. Dramatycznym przykładem może być los wsi Kitów gdzie 4 XII 1942 r Niemcy rozstrzelali 165 mieszkańców. Działania Niemców doprowadziły do podjęcia przez ludność Zamojszczyzny  zarówno czynnego jak i biernego oporu. Polskie organizacje konspiracyjne działające na Zamojszczyźnie, Armia Krajowa i Bataliony Chłopskie samorzutnie przeszły do obrony wysiedlanej ludności. Ludność opuszczała wioski niszcząc plony, inwentarz, zabudowania gospodarcze. 15 XII 1942 r przybył na Zamojszczyznę  KG  BCH  płk. Franciszek  Kamiński i zapoznawszy się z sytuacją, wspólnie z miejscowymi dowódcami (min. E. Michońskim, F. Bartłomowiczem, W. Wyłupkiem, F. Madejem) podjął decyzje o rozpoczęciu  walki zbrojnej. Natomiast KG AK  gen. Stefan Rowecki „Grot”  rozkazem  nr 77/42 z  24 XII 1942 r polecił podjęcie walki z okupantem, komendantowi Inspektoratu Zamojskiego AK  mjr Edwardowi Markiewiczowi „ Kalina”.

Polskie organizacje konspiracyjne przeszły do wzmożonej walki z okupantem niemieckim.

  • Wywiad AK zdobył mapę wysiedleń co pozwoliło ostrzegać ludność wsi przewidzianych do wysiedlenia
  • Atakowano nasiedlone kolonistami niemieckimi polskie wsie  Siedliska, Nawóz, Janówka
  • AK w ramach akcji „Wieniec II” przeprowadziła ok 60 akcji zbrojnych. Atakowano transport kolejowy stacje kolejowe w Cześnikach, Zwierzyńcu, Suścu, Ruskich Piaskach, likwidowano konfidentów. atakowano  posterunki i patrole niemieckie
  • Oddziały Specjalne BCH por. Mary – Meyera, A Wróbla, J. Kędry, Cz. Abramowicza  stoczyły bitwy w obronie wysiedlanej ludności Zamojszczyzny  pod Wojdą  30 XII 1942 r  i Zaborecznem i Różą  1-2 II 1943 r ,  natomiast oddziały  AK  pod  Lasowcami i Długim Kątem  w 1943 r

Działalność ruchu oporu absorbowała znaczne siły niemieckie, uniemożliwiając ich użycie do akcji wysiedleńczej,  a intensywność działań była tak znaczna, że  sami Niemcy nazwali toczące się walki – POWSTANIEM.    

Opór ludności Zamojszczyzny doprowadził do wstrzymania akcji wysiedleńczej w marcu 1943 r Niemcy zdołali wysiedlić 117 wsi  i ująć 51 tys. ich mieszkańców.  Nasiedlono ok. 9 tys. kolonistów pochodzenia niemieckiego. O wstrzymaniu akcji zdecydowały także względy ekonomiczne tj. konieczność wykonania wiosennych prac polowych na rzecz gospodarka Niemiec. O. Globocnik wiosną 1943 r rozpoczął przygotowania do akcji o charakterze pacyfikacyjno-wysiedleńczym. Akcja o kryptonimie „Wehrwolf”  miała na celu nie tylko kontynuację wysiedleń ale także rozbicie polskiego ruchu oporu. W tym celu Niemcy skoncentrowali ok. 30 tysięcy żołnierzy, żandarmerii i

II etap  wysiedleń trwał od 23 VI do 15 VIII 1943 r. Niemcy dokonali pacyfikacji i wysiedleń ok. 190 wsi.  Najtragiczniejszy los spotkał mieszkańców Szarajówki, w której Niemcy spalili żywcem 58 kobiet i dzieci, oraz miejscowość Sochy, która została zbombardowana i spalona, a 183  mieszkańców  zamordowano.

Pomimo użytych sił i środków  Niemcy zostali zmuszeni do przerwania akcji. (Obóz Przejściowy w Zamościu działał jeszcze do  I  1944 r. ) był to wynik :

  • Oporu ludności
  • Działań ruchu oporu
  • Klęsk wojsk niemieckich na frontach II wojny światowej – Stalingrad, Kursk, klęska wojsk niemieckich w Afryka Pn.
  • Konieczności zapewnienia bezpieczeństwa na zapleczu frontu wsch., oraz linii komunikacyjnych

Łącznie Niemcy wysiedlili całościowo lub częściowo w okresie od XI 1941 do VIII 1943 r 297 wsi ze 110 tys. (tj. ok. 25%)  mieszkańców. Nasiedlili 12 tys. kolonistów pochodzenia niemieckiego. Najdramatyczniejszy był los 30 tys. wysiedlonych  dzieci, z których ok. 8 tys. zmarło, ok. 10 tys. wywieziono do Niemiec w celu germanizacji, a ok.12 tys. uratowała ludność polska regionu siedleckiego, Warszawy i Pomorza.